Mắc khén là loại cây gỗ nhỡ cao từ 14 - 18m, thân thẳng, vỏ có nhiều gai mọc, lá kép lông chim một lần lẻ, mép phiến lá có răng cưa, hoa mọc thành chùm màu xám trắng, mùa ra hoa tháng 6 - 7, quả chín tháng 10 - 11, quả hình tròn, hạt hình cầu khi chín màu đen óng. Hạt mắc khén (thực chất là vỏ quả; phần hạt đen ở bên trong thì không có mùi vị đặc biệt nên thậm chí có thể đãi bỏ không dùng) có vị cay và thơm, được sử dụng như một gia vị rất phổ biến của các dân tộc thiểu số ở Tây Bắc Việt Nam, (đặc biệt là người Thái) hoặc vùng thượng Lào,vùng Tây Bắc Thái Lan.

Mắc khén, hay hoàng mộc hôi, còn có những tên gọi khác như sẻn hôi, cóc hôi, vàng me, xong, danh pháp khoa học: Zanthoxylum rhetsa, là loài thực vật có hoa thuộc họ Rutaceae được mô tả khoa học bởi Roxb DC năm 1824.

Đây là loài cây thường xanh, phân bố ở độ cao từ 500 đến 1500 m ở khắp vùng Indomalaya gồm Ấn Độ, Myanmar, Lào và Việt Nam.

Tại Việt Nam, mắc khén phân bố khá rộng ở vùng Tây Bắc, trong đó có nhiều ở tỉnh Sơn La, Lai Châu, Điện Biên. Đây là một loài cây đặc sản, có sản phẩm chính là hạt (quả) dùng làm gia vị). Hạt được ví như hồ tiêu của vùng Tây Bắc, tuy mùi vị không hoàn toàn giống hồ tiêu. Hạt mắc khén thơm ngon, cay tê đầu lưỡi, không thể thiếu được trong các món ăn hàng ngày của người dân thiểu số đặc biệt là người dân tộc Thái và người H'Mông. Tuy nhiên sử dụng nhiều có thể gây đắng. Mắc khén mang nét đặc thù văn hóa, truyền thống bản địa, là linh hồn của các món ăn như thức chấm chẳm chéo; thịt động vật nướng (cá, gà, lợn, bò); tẩm ướp thịt sấy khô, gác bếp, hun khói (như thịt trâu, thịt bò, thịt lợn, cá gác bếp, lạp xường, xúc xích hun khói).

Mắc khén là một trong những nguyên liệu làm nên món Chẩm chéo

Hạt tươi đặc biệt thơm tuy nhiên để bảo quản lâu dài thường được phơi khô. Hạt được rang sơ cho thơm và giã/xay vụn trước khi sử dụng.

Quả mắc khén chứa 0,24% alcaloid và tinh dầu, trong khi đó vỏ quả chứa d-terpinen, d-a-phellandren, 4-caren, b-pinen, d-a-dihydrocarvol, 4-terpinol và dl-carvotanacetone; ngoài ra có chất kháng khuẩn. Trong vỏ cây có 2 aecaloid là budrungain (0,0025%), budrungainin (0,005%); và lupeol.

Tính vị

Hạt mắc khén có vị cay nhẹ. Tính ấm

Công dụng của hạt mắc khén

- Tác dụng giảm đầy bụng, khó tiêu

- Kích thích tiêu hóa

- Giảm đau nhức xương khớp

Cách dùng, liều dùng

Dùng trong ẩm thực: Thường dùng hạt mắc khén làm gia vị như món: Muối chấm hạt mắc khén, cá nước mắc khén, thị trâu nướng hạt mắc khén….

Cách đơn giản nhất là: sao vàng hạt, sau đó đem giã thật nhỏ rồi trộn với thịt trâu thái tảng để nướng, khi ăn thì cắt thành từng miếng mỏng chấm nước mắm. Thịt trâu nướng hạt mắc khén có mùi thơm rất quyến rũ, vị cay cay the the của hạt, vị đậm của thị trâu tạo nên món ăn vô cùng ngon và hấp dẫn thực khách xa gần.